గాంధీజీ 1948 లో ‘హేరాం’ అంటూ తన తుదిశ్వాస విడిచాడు. రాముని ప్రభావం మోహన్‌దాస్‌ కరంచంద్‌ గాం ధీపై తన బాల్యం నుండి ఉంది. మహాత్ముడు తన ఆత్మకథలో తెలిపినట్లు, తాను పుట్టినప్పటి నుండి వైష్ణవ విశ్వాసం కలిగి ఉండి రాముని, కష్ణుని దేవాలయాలను సందర్శించే అల వాటు ఉండేది. అయితే దేవాలయాలు చిన్న పిల్ల వాడైన గాంధీలో విశ్వాసం కలిగించలేదు. ”నేను అక్కడికి చేరుకోవడంలో వైఫల్యం చెందాను, నేను నా సంరక్షకురాలైన ఒక వద్ధ సేవకురాలి నుండి ఆ విశ్వాసాన్ని పొందాను, ఆమె పేరు రంభ. ఈ భయాన్ని నివారించే మందు, అదే రామనామం (రాముని పేరు)” అని పేర్కొన్నాడు. ఇదే అతనికి జీవితంలో దోష నివారిణిగా మా రింది. అయితే ఆయన ఉదహరించే రామ నా మం దేవాలయంలో కనిపించే విగ్రహం కాదు, లేక ఒక ఆచారంగా పద్యాన్ని కంఠస్థం చేయడమూ కాదు. దానికి బదులుగా అది హదయంలో చాలా లోతైన విషయం.
ఆధ్యాత్మికతలో పాతుకుపోయింది గాంధీయిజం
గాంధీ, మతాన్ని రాజకీయాల్లోకి తీసుకొని వచ్చినా, ఆయ న మతం, తన మూలాల్ని ఆధ్యాత్మికతలోనే ఉంచింది. గాంధీ రాజకీయాల్ని, మతపరంగాను, మతాన్ని ఆచరణాత్మకంగాను మారాలని కోరుకున్నాడని, గాంధేయ స్కాలర్‌ రాఘవన్‌ అ య్యర్‌ ”ద మోరల్‌ అండ్‌ పొలిటికల్‌ థాట్‌ ఆఫ్‌ మహాత్మా గాంధీ” అనే తన రచనలో పేర్కొంటాడు. ఈ ప్రయత్నంలో ఆయన భారతీయ సాంప్రదాయం నిర్లక్ష్యం చేయబడిన ఒక భావన- కర్మయోగ మార్గం లేదా సామాజిక చర్య ద్వారా ఆధ్యాత్మిక జ్ఞానం నిర్మించాడు. ఇది, రాముడు, జనకుడు లాం టి సాంప్రదాయ యోధులతో సంబంధమున్న చర్య. దీన్ని వివేకానందుడు, అరబిందోలు ఆధునిక భారతదేశంలో పునరుద్ఘాటించారు.
రాజకీయాల ప్రక్షాళన, వ్యావహారిక మత సంస్కరణ కో సం పనిచేయాలని గాంధీ లక్ష్యంగా పెట్టుకున్నాడు. ఆయన, తన ప్రసంగాలలో రామ, రామనామం, రామరాజ్యానికి ఒక కొత్త అర్థాన్ని ఇచ్చాడు. ప్రార్థనా రూపంలో తన హదయాం తరాల్లో నుండి రామనామాన్ని ఆలపించడం ద్వారానే ఆయన నిరంతర స్వీయ ప్రక్షాళనా ప్రయాణం సాగింది.
మార్చి 18, 1933లో ‘హరిజన్‌’ పత్రికలో ప్రసిద్ధి చెంది న విశ్వాసాల్ని, ఆచారాల్ని విమర్శించే ఒక పాఠశాల ఉపాధ్యా యుడు లేవనెత్తిన మూడు ప్రశ్నలను ఉదహరించి, వాటికి సమాధానాలు చెప్పాడు. మొదటిది : ”శ్రీరామ చంద్రుడ్ని అను సరిస్తున్న ఓ హిందువు కూడా దేవాలయానికి వెళ్ళి, ఆయన విగ్రహాన్ని చూడాల్సిన అవసరం ఉందా? కార్యం కంటే దర్శనం మెరుగైందా?” రెండు : మనం ఒక సజీవమైన వ్యక్తి ముందు మన తలదించినా లేదా మన చేతులు కట్టుకొని ఉన్నా, అతడు తిరిగి జవాబి స్తాడు, కానీ విగ్రహం అలా చెయ్యదు. అలాంటప్పుడు, మనం ఈ పని చేయడం వల్ల ప్రయోజనం ఏమిటి? ఉత్తరాలకు సమాధానం ఇవ్వని వ్యక్తికి ఉత్తరాలు రా యడం వల్ల ప్రయోజనం ఏమిటి?” మూడు : ”హిం దువులు ఆరాధించే వ్యక్తి తన జీవిత కాలంలో కొన్ని తప్పులు చేసి ఉండి ఉండవచ్చు. ఆ తప్పుల్ని అనుక రించడం ద్వారా ఆరాధకునికి ప్రమాదం కాదా? అతడు ఆ చిత్రాన్ని పూజిస్తే ఆ తప్పులు అనుకరించడా?”
తనలో ఉండాల్సిన రాముడ్ని విగ్రహంలో ఉండాలని కో రుకోవడం దురదష్టకరమని గాంధీ అభిప్రాయపడ్డాడు. అయి నా రాముడిని దేవాలయంలో చూసే ”సామాన్యమైన విశ్వా సానికి” మాత్రం గాంధీ భంగం కలిగించడు. గాంధీ ప్రతిస్పం దన ఇలా ఉంది: ”రామచంద్రుని విగ్రహాన్ని పూజించడానికి ఏ హిందువు కూడా దేవాలయానికి వెళ్ళవలసిన అవసరం లేదు. అయితే ఇది ఆలయంలో రాముని విగ్రహాన్ని చూడకుండా తన రాముడ్ని దర్శించుకోలేని వ్యక్తి కోసమే. ఇది దురదష్టం కావచ్చు, అతని రాముడు ఎక్కడా లేని విధంగా ఆ ఆల యంలోనే ఉంటాడనేది వాస్తవం. నేను ఆ సామాన్యమైన విశ్వాసానికి భంగం కలిగించను.”
అయితే కార్యం లేదా చర్య, దర్శనం కంటే చాలా ము ఖ్యమైనది. మూగతనంతో చేసే పూజ దేవునికి ఉత్తరం వం టిది. దేవుడు దేవాలయంలో మాత్రమే ఉండడు. ఆయన ఆలయం, మసీదు, చర్చ్‌ల మధ్య ఎలాంటి భేదాన్ని చూపించ లేదని గాంధీ పేర్కొన్నాడు. మూడవ ప్రశ్నపై ఆయన ఇలా రాసాడు: ”నా హేతుబద్ధత, హదయం చాలా కాలం కిందే దేవుని అత్యున్నతమైన లక్షణాన్ని, పేరును ‘సత్యం’ అని నిరూపించినప్పటికీ, నేను సత్యాన్ని రాముని పేరుతో గుర్తిస్తాను. నా విచారణ జరిగే చీకటి సమయంలో ఆ ఒక్క పేరే నన్ను రక్షించింది, ఇప్పటికీ రక్షిస్తూనే ఉంది.” గాంధీ అన్ని ప్రసంగాలు, వ్యాసాలు, ఉత్తరాలలో రాముడు, రామనామం, తులసీదాస్‌ రామచరిత మానస (రామాయ ణం)లు వందలసార్లు ఉదహరించబడి, వ్యాఖ్యానించబడ్డాయి.
పేర్లు వేరే – దేవుడు ఒకటే
గాంధీ రాముడు ఎవరు? ఆయన ఒక హిందూ దేవు డా? ఆయన దీనిపై అనేకసార్లు స్పష్టత ఇచ్చాడు. ఏప్రిల్‌ 4, 1946న ఢిల్లీలోని బిర్లాహౌస్‌లో తన ప్రార్థనా సమావేశంలో గాంధీ ఈ విధంగా మాట్లాడారు : ”రాముడు లేదా రామ నామ జపం హిందువులకు మాత్రమే ఉద్దేశించినదని ఎవరైనా అంటే నాలో నేను నవ్వుకుంటాను. అలాంటప్పుడు ముస్లింలు దానిలో ఎలా పాల్గొంటారు? ముస్లింలకు ఒక దేవుడు, హిం దువులకు, పార్శీలకు, క్రైస్తవులకు వేరొక దేవుడు ఉంటాడా? లేదు, సర్వశక్తియుతుడు, సర్వవ్యాపియైన దేవుడు ఒక్కడే ఉం టాడు. ఆయనకు రకరకాల పేర్లున్నాయి. మనకు బాగా తెలి సిన పేరుతో మనం ఆయనను గుర్తుంచుకుంటాం. నా రాము డు, మన ప్రార్థనల రాముడు అంటే అయోధ్య రాజు దశరథుని కుమారుడైన చారిత్రక రాముడు కాదు. అతడు శాశ్వతమైన వాడు, ఇంతవరకు పుట్టనివాడు, రెండవవాడు లేనివాడు. నే ను అతనిని మాత్రమే ప్రార్థిస్తాను, అతని సహాయాన్ని మాత్ర మే నేను కోరతాను, మీరు కూడా అలానే చెయ్యాలి. ఆయన అందరికీ సమానంగా చెందినవాడు. అందువలన, ఒక ముస్లిం లేదా ఎవరైనా అతని పేరు తీసుకోవడానికి ఎందుకు ఆక్షేపిస్తున్నారో నాకెలాంటి కారణం కనిపించడం లేదు. అయి తే దేవుడిని రామనామంగా గుర్తించేందుకు ఆయన కట్టుబడి లేడు. శబ్ద సామరస్యానికి హాని చేయకుండా ఉండడానికి అత డు తనలో తాను అల్లా లేదా ఖుదా అని ఉచ్ఛరించవచ్చు.
అన్ని మతాలకు సంబంధించిన ప్రజలు నివసిస్తున్న, ఒక శతాబ్దానికి పైగా హిందూ ముస్లిం ఘర్షణలు ఉన్న భారత దేశంలో రాముడిని ఒక ఆదర్శవంతమైన వ్యక్తిగా, అన్ని సమ స్యలకు రామనామమే పరిష్కారమనే దానిని సమర్థించడంలో ఉన్న లోతైన, తీవ్రమైన చిక్కులు గాంధీకి తెలుసు. దురు ద్దేశంతోనే బ్రిటీష్‌ వారు భేదాభిప్రాయాలను సష్టించి చీలికల్ని తీవ్రం చేశారు. దాని కారణంగా ఆయన ఎప్పుడూ కూడా దేవాలయాలకు, మసీదులకు, చర్చ్‌లను సందర్శించకుండా చాలా జాగ్రత్త వహించాడు. అయితే ఆయన పుట్టిన హిందూ మతానికి సంబంధించిన, హిందూ సాంప్రదాయాల చిహ్నా లను మాత్రం ఉపయోగించాడు.
1929లో భోపాల్‌లో జరిగిన ఒక బహిరంగసభలో ఆ యన ఇలా చెప్పాడు: ”నేను రామరాజ్యం అనే పదాన్ని ఉప యోగించడంతో నన్ను అపార్థం చేసుకున్నందుకు నేను నా ముస్లిం మిత్రులకు ఒక హెచ్చరిక చేస్తున్నాను. రామరాజ్యం అంటే నా ఉద్దేశ్యంలో హిందూరాజ్యం అని కాదు. నా ఉద్దేశ్యం లో రామరాజ్యం అంటే దైవరాజ్యం, దేవుని సామ్రాజ్యం. నా దష్టిలో రాముడు, రహీం ఒకే దేవుని కింద లెక్క. సత్యం, ధర్మం అనే ఏకైక దేవుడు తప్ప మరే ఇతర దేవుడ్ని నేను గుర్తించను.” ఇది రాజకీయాల్లో, ప్రజాజీవితంలో గాంధీ మతం.
గాంధీ తరువాత ఇలా రాసాడు : ”నా ఊహలో ఉ న్న రాముడు ఈ భూమి మీద జీవించాడో లేదో, రామ రాజ్యం ప్రాచీనమైన ఆదర్శం మాత్రం ఎలాంటి సందే హం లేకుండా నిజమైన ప్రజాస్వామ్యంలో ఒకటి. దీనిలో చాలా పేదవాడైన పౌరుడు విస్తతమైన, ఖరీదైన ప్రక్రి యలు లేకుండా న్యాయాన్ని ఖచ్చితంగా పొందగలడు. ఆఖరికి కుక్కకు కూడా రామరాజ్యంలో న్యాయం జరిగి నట్లు కవి వర్ణించాడు.”
కాని నేటి పరిస్థితేమిటి
నేడున్న పరిస్థితుల్లో గాంధీ రాముడు, రామనామం, రా మరాజ్యంలను నమోదు చేయడం చాలా ముఖ్యం. మత రాజ కీయీకరణ అనేది, గాంధీ దేనినైతే సమర్థించాడో, దేనికోసం నిలబడ్డాడో దానికి వ్యతిరేకం. ఇది దేశానికి శుభాన్ని సూచిం చదు. తన రాజ్యాంగం ద్వారా లౌకిక రాజ్యంగా ఉన్న దేశానికి ప్రధానమంత్రి, సుప్రీంకోర్టు తీర్పుపై ఆధారపడి నిర్మించిన రామమందిర ప్రతిష్ఠాపన సందర్భంగా అపరిమితమైన శుభాకాంక్షలను తెలియజేయవలసి ఉండాల్సింది. భారతదేశం బహుళ మతాలు, బహుళ సంస్కతులు ఉన్న సమాజం. ప్ర ధానమంత్రి తన మతం, విశ్వాసం, అంకితభావం కలిగి ఉన్న ప్పటికీ ఒకే మతం పట్ల పక్షపాతాన్ని ప్రదర్శించడం అనేది ఆరోగ్యకరమైన సంకేతాలను పంపించలేదు. గాంధీ రాముడు కనిపించని ప్రాంతంలో ఇది ఒక ఉత్సవంగా జరిగింది.
(”ద హిందూ” సౌజన్యంతో)
(మూల రచయిత 1920లో గాంధీ స్థాపించిన గుజరాత్‌ విద్యాపీఠ్‌కు గతంలో వైస్‌ ఛాన్సలర్‌గా పనిచేశారు)
అనువాదం : బోడపట్ల రవీందర్‌
సుదర్శన్‌ అయ్యంగార్‌
